علامه شيخ محمدجواد بلاغى نجفى، از علماى اماميه و از مفاخر شيعه از تبار خاندان بلاغى، از قديمى ترين خاندان هاى نجف كه داراى ريشه علمى و فرهنگى و ادبى بودند، در سال 1282ق به دنيا آمد. تحصيلاتش را در نجف و كاظمين گذراند و از 1326ق تا چند سال بعد در سامرا و كاظمين اقامت گزيد و سپس به نجف بازگشت و تا هنگام مرگ در شب دوشنبه 22 شعبان 1352ق در همان جا اقامت گزيد. از اساتيد مشهور ايشان مى توان از آقارضا همدانى، آخوند خراسانى، ميرزا محمدتقى شيرازى، صاحب فتواى جهاد عليه انگليس، شيخ محمد طه نجف و سيد محمد هندى نام برد. مرحوم بلاغى حدود چهل و هشت تأليف دارد كه همه حاكى از نبوغ و دانش اوست. از مهم ترين آثار ايشان، تفسير ارزشمند آلاء الرحمان فى تفسير القرآن است. ايشان در مقدمه تفسير خويش به مسائلى از جمله تعريف معجزه و دليل آن، گوناگونى معجزات پيامبران، معجزه بودن قرآن، مقايسه ميان مانندناپذيرى قرآن از نظر علم به غيب و چگونگى وضعيت اناجيل از اين نظر و نيز چگونگى جمع آورىِ قرآن پرداخته است، وى در كتاب ارزشمند الرحلة المدرسية يا المدرسة السيارة اثبات كرده كه دين جاويد ابدى، اسلام است. در اين كتاب، ميان چند نفر گفتوگويى انجام گرفته تا پيرامون تورات، انجيل، زبور و قرآن بى طرفانه تحقيق كنند و يافته هايشان را با يكديگر تطبيق دهند و حقايق را از آنها درآورند. البته نويسنده در خلال اين كتاب درباره توحيد، نبوت و معاد نيز سخن گفته و هر يك را با دلايل عقلى و نقلى از كتاب مقدس و قرآن به اثبات رسانده است. كتاب مهم الهدى الى دين المصطفى، كه در ادامه اين مقاله به گزارش مختصرى درباره آن خواهيم پرداخت، يكى از مهم ترين آثار ايشان و در شمار ارزشمندترين كتاب هاى نوشته شده در مناظرات اسلام و مسيحيت است.

علامه بلاغى از معدود چهره هاى علمى است كه به دليل تسلط بر فنون مختلف ادبى و حكومتى، به توفيقات بى مانندى دست يافت. وى قصيده معروفى در 109 بيت در پاسخ به قصيده انكاريه يكى از مردم بغداد درباره حضرت ولى عصر، عج الله تعالى فرجه، سرود و وجود حضرت را اثبات كرد. وى زبان هاى فارسى، انگليسى و عبرى را به خوبى مى دانست; چنان كه رساله اى درباره وضو و نماز و روزه طبق مذهب شيعه به زبان انگليسى نوشت. وى براى تعليم زبان هاى عبرى و انگليسى سختى هاى زيادى متحمل شد تا جايى كه گفته اند كه زبان عبرى را از يهوديانِ دوره گرد، كه آن روزها در شهرهاى عراق اجناس خويش را مى فروختند، ياد گرفت و حتى گاه مجبور مى شد كه همه اجناس فرد يهودى دوره گرد را يك جا بخرد تا از او درباره يك واژه يا تركيب، سخنى بپرسد يا گاهى شيرينى و شكلات مى خريد و به بچه هاى يهودى مى داد تا از آنان چيزى بشنود و فرا گيرد. وى آگاهى گسترده اى از اديان مختلف داشت. در كنار همين مزايا، بايد از كمالات اخلاقى او نام برد. او همواره از پاكى نيت، سلامت نفس، انتقادپذيرى، فروتنى، زهد، كوششِ مداوم، بلندطبعى و آزادگى و ده ها صفت حسنه ديگر برخوردار بود. براى نمونه، گفته شده كه هرگز نمى خواست نامش بر روى كتاب هايش نوشته شود.^[1]

الهدى الى دين المصطفى

اين كتاب در دو جلد ]412ص + 324ص[ در سال هاى 1330ـ1332 در صيداى لبنان به چاپ رسيده است.

اين اثر در اصل، رد بر دو كتاب الهداية و كتابى است كه جرج سيل انگليسى، در قرن 17 ميلادى، نوشت و فردى به نام هاشم عربى آن را ترجمه و يك مقاله و پاورقى هايى نيز بدان اضافه كرد. ترجمه عربى كتاب سيل در 321 صفحه همراه با مقاله مترجم در 95 صفحه، در سال 1891 چاپ شد.^[3] معلوم نيست.

نكته ديگر آن است كه كتاب الهداية و كتاب مستشرق انگليسى در رد دو كتاب اظهار الحق نوشته ملا رحمت الله هندى و كتاب سيف حميدى است كه ما از نام كتاب دوم و به تبع آن از اصل كتاب اطلاعى به دست نياورديم; اما كتاب اظهار الحق در دو جلد منتشر شده است. بنابراين، مى توان گفت كه كتاب الهدى الى دين المصطفى از مرحوم بلاغى ردِ ردِ كتاب اظهار الحق است. در عين حال، بلاغى مواردى را كه به نظر خويش مبهم بوده و متكلف از آن سوءبرداشت كرده، بيان و شرح كرده و نيز مطابق مذهب شيعه مطالب و مسايل بااهميت ديگرى را بدان افزوده است.

مرحوم بلاغى در اين كتاب از رموزى چون متكلف و متعرب استفاده كرده كه اين دو كلمه اشاره به نويسنده مسيحى كتاب الهدايه و مترجم كتاب جرج سيل است. سبب انتخاب واژه متكلف آن است كه او به دشوارى و با استدلال هاى سست و خلاف واقع مى خواهد نظريه خود را اثبات نمايد و مقصود از متعرب كسى است كه خود را عرب معرفى كرده، با اين كه عرب نيست.

مرحوم سيد احمد صفايى، استاد دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران، در سال 1335 جلد اول كتاب را ترجمه كرد كه پس از حيات ايشان به چاپ رسيد.^[4]

چنان كه گذشت كتاب داراى دو جلد است كه مجموعاً 14 مقدمه دارد. جلد اول دربرگيرنده سيزده مقدمه و جلد دوم مقدارى از مقدمه سيزده و مقدمه چهارده است.^[5]وى در مقدمه اول، به بيان اسامى كتب عهدين و رموز قراردادى آنها در اين كتاب و نسخه هاى متعددى كه در اختيار نويسنده بوده، پرداخته است. در مقدمه دوم، به بيان زمانى كه تورات و انجيل به تدريج در آن مدت وحى شده و آغاز و انجام آن طبق مندرجات عهدين، مى پردازد. نويسنده سپس ديدگاه متكلف (صاحب الهدايه) را مطرح كرده است، مبنى بر اين كه روش وحى قرآن بر خلاف روش وحى كتب آسمانى است; به سبب آن كه كتب آسمانى يك مرتبه وحى شده، ولى قرآن به تدريج نازل گشته است.

در مقدمه سوم، وى بيان مى كند كه ترتيب نظم و كتابت عهدين با ترتيب وحى و الهام آنها اختلاف دارد و اين مطلب از خود كتب عهدين قابل اثبات است. وى مواردى را در اين باب ذكر مى كند.

در مقدمه چهارم، به بيان حالات غريبى كه در كتب عهدين براى پيامبران هنگام نزول وحى و جلوه جلال خدا دست مى داد و نيز حالات عجيبى كه براى انبياء در مقام تبليغ امر خدا در عهدين ذكر شده، مى پردازد. به عنوان مثال، درباره حزقيال نقل شده كه وقتى منظره شبيه جلال پروردگار را مشاهده كرد، به صورت به زمين خورد و گفت: «آواز قائلى را شنيدم. چون اين را به من گفت، روح داخل من شده، مرا بر پاهايم بر پا نمود. آنگاه روح مرا برداشت و برد و با تلخى در حرارت روح خود رفتم و دست خداوند بر من سنگين مى بود» (حزقيال 1: 38، 2: 2، 2: 14). درباره دانيال نيز آمده است: «صداى انسانى را از ميان نهر شنيدم كه ندا كرده، مى گفت اى جبرائيل! اين مرد را آگاه ساز و چون آن مرد به توقفگاه من آمد، هراسان شده، به روى خود بر زمين بى حس و بدون حركت افتاده بودم و او مرا لمس نمود و در جايگاهم برپا داشت» (دانيال 8: 16ـ19).

در مقدمه پنجم، در پى آن است كه به مواردى اشاره كند كه يهوديان و نصرانيان پس از ايمان آوردن و عهد و پيمان بستن، از ديانت خود برگشتند، آن را شكستند و به شرك و بت پرستى روى آوردند. از باب نمونه مى توان به قوم موسى، عليه السلام، اشاره كرد كه پس از آن كه بازگشت حضرت موسى(ع) از كوه سينا به تأخير افتاد، با زيورآلات خود گوساله اى ساختند و آن را خدا قرار دادند (سفر خروج 32: 1ـ9) يا اين كه آنان پس از اقامت در شطيم، با دختران مواب زنا كردند و از قربانيان بتان آنان خوردند و براى خدايانشان سجده كردند (سفر اعداد 25: 1ـ4). به هر حال، كار به جايى رسيد كه يهوديانْ بيت المقدس را به بتكده تبديل كرده، آن را پليد و ويران ساختند و درهاى خانه خدا را بستند و ديرزمانى بدون خداى حق و كاهن و معلم و شريعت تورات باقى ماندند و براى شريعت و تورات كتابى در بين ايشان باقى نماند. لذا پادشاه ايشان يعنى پوشيا در عين اين كه مؤمن به خدا و در پى شريعت بود، دوازده سال به كتاب دسترسى نداشت و از محتويات آن چيزى نشنيد و اين در حالى بود كه مطابق شريعت موسى، قرائت روزانه تورات بر پادشاهان بنى اسرائيل واجب بود.

درباره نصرانيان زمان عيسى نقل شده كه آنان در عين اين كه در عيد فصح در اورشليم به معجزاتى كه از ايشان صادر شد، ايمان آوردند، حضرت از آنان بر جان خويش هراس داشت و به آنان اطمينان نداشت چون آنان را مى شناخت و از باطن آنان آگاه بود (يوحنا 2: 23ـ 25). پس از مصلوب شدن مسيح نيز نقل شده كه يازده شاگرد اين سخنان زنان را كه مسيح روز سوم از ميان مردگان برخاست، تكذيب كردند و آنان را پريشانگو دانستند; در حالى كه مسيح بر حواريون ظاهر شده، آنان را به جهت سنگدلى و بى ايمانى و اين كه قيام او را تصديق نكردند، سرزنش فرمود (لوقا 24: 11 و مرقس 16: 14).

از آن جا كه تكيه گاه عمده مسيحيان در مقام بحث و مناظره با مسلمانان محتويات عهدين است، نويسنده در مقدمه ششم، صلاحيت كتب عهدين را براى استناد به آن عليه مسلمانان انكار مى كند; با اين بيان كه اولا مرتبط ساختن هر يك از اين كتب به پيامبرانى كه مركز وحى و الهام بودند، به طريق تواتر كه مفيد قطع و يقين باشد، غير ممكن است; لذا سند كتاب ها به وحى متصل نيست. ثانياً تنها از طريق خبر دادن خاتم انبياء و قرآن مى توان به رسالت پيامبران گذشته و كتاب هاى الهامى و آسمانى آنان يقين پيدا كرد; زيرا اگر در رسالت پيامبر و اصالت قرآن شك كنيم ـ چنان كه مسيحيان درصدد آنند ـ براى ما راهى به شناسايى هيچ پيامبر مرسل و كتاب وحيانى باقى نمى ماند. ثالثاً پاره اى از اين كتب با صراحت به تحريف پاره اى ديگر گواهى مى دهند (به عنوان نمونه نگاه كنيد به: ارميا 23: 36 و 8: 8 و 9).^[6]

برخى از كتب عهدين نيز به طور ضمنى بر تحريف گواهى مى دهند (سفر تثنيه 18:20ـ22). رابعاً مى توان از مضامين عهدين موانعى را براى نبوت مسيح و رسالت و روحانيتش به دست داد; حتى از مضامين آنها، شركِ موسى، هارون، سليمان، مسيح و كفر ارميا و سزاوار بودن قتل آنان نيز به دست مى آيد. خامساً اگر به دقت در ترجمه ها و چاپ هاى كتب عهدين نگاه شود، تغيير و تبديل و تحريف آشكار و روشنى از جانب كشيشان و رهبران دين مسيح مشاهده مى گردد كه وى مواردى را ذكر كرده است.

در مقدمه هفتم، نويسنده ابتدا روش بحث و مناظره خويش با مسيحيان را بيان مى كند و پس از آن به نقد روش مسيحيان مى پردازد.

وى مقدمه هشتم، به نبوت، رسالت و عصمت پيامبر مى پردازد. اين مقدمه داراى دو باب و هر بابى دربردارنده چند فصل است. باب اول درباره رسالت و نبوت پيامبر در چهار فصل است: بيان رسالت پيامبر; هدف و نتيجه مطلوب از فرستادن پيامبر; عصمت پيامبر; اعتراضات بر عصمت پيامبران و پاسخ آنها و اثبات حق و رفع شبهات. باب دوم درباره گناهانى كه در كتاب هاى مقدس به پيامبران نسبت داده شده است. اين باب، شانزده فصل دارد كه عبارت است از;

فصل اول: در بيان حال حضرت آدم، و آنچه در شأن وى گفته شده است

درباره نبوت ايشان از قرآن به سوره آل عمران آيه 31 استناد شده و درباره نافرمانى وى به سوره بقره آيه 25 و 36 و سوره طه آيه 121 و 117ـ 119 و سوره اعراف آيه 23 و 189ـ190 اشاره شده است. نويسنده به گونه اى مفصل بدان پاسخ گفته، خبط و اشتباه متكلف را كه بى مورد بر قرآن و مبلغ آن يعنى پيامبر اسلام، صلى الله عليه و آله، حمله كرده، آشكار مى سازد.

فصل دوم: در بيان آنچه درباره حضرت نوح گفته شده است

قرآن كريم مكرر رسالت و نبوت نوح را بيان كرده است كه به عنوان نمونه مى توان به سوره هود آيه 25 اشاره كرد. در كتاب مقدس نيز در سفر پيدايش باب ششم بندهاى 9 و 13 و نيز در باب هفتم بند اول آن و باب هشتم بند 15 و 120 و رساله عبرانيان، باب 11، بند 7 و غير اين موارد به نبوت ايشان اشاره شده است. نويسنده سپس آيات 24 و 47 نوح و 282 بقره و 49 و 47 هود را كه مورد اعتراض متكلف قرار گرفته و نبوت حضرت را زير سؤال برده، بيان نموده و بدان پاسخ گفته است.

فصل سوم: در بيان مقام حضرت ابراهيم و مطالبى است كه درباره وى بيان شده است

در قرآن آيات 26 سوره حديد، 41 سوره مريم، 124 بقره، 161 انعام، 36 و 37 نجم و 18 و 19 اعلى بر رسالت حضرت دلالت دارد. در سفر پيدايش، باب 20 بند 7 خدا او را پيامبر خود دانسته و در كتاب اشعيا، باب 41 بند 8 و رساله يعقوب، باب 2 بند 23 و كتاب دوم تواريخ، باب 20 بند 7 از وى به خليل الله تعبير شده است.

اما متكلف به استناد آيات 75ـ 78 سوره انعام قائل شده كه قرآن فرموده است كه ابراهيم در ورطه پرستش اصنام افتاد و سوره بقره آيه 260 دلالت مى كند كه ابراهيم در قدرت خدا شك و ترديد داشته است و نيز از سوره انبياء آيات 62ـ63 استفاده مى شود كه ابراهيم، نعوذ بالله، دروغ گفت و همچنين از سوره صافات آيات 88 ـ 89 همراه با تشبث به روايتى به دست مى آيد كه ابراهيم با نظر كردن در علم نجوم، عمل حرامى مرتكب شد و به گفتار خويش كه «من بيمارم» دروغ گفت. نويسنده به تمام موارد به گونه مفصل پاسخ گفته است.

فصل چهارم: در بيان نبوت حضرت اسحاق و آنچه درباره وى گفته شده، است

در قرآن آيات 50 سوره مريم و 163 نساء بر نبوت حضرت دلالت دارند. در كتب مقدس نسبت هايى چون دروغگويى (سفر پيدايش، باب 26 بند 7)، شراب خوارى (سفر پيدايش، باب 27 بند 5) به حضرت اسحاق داده شده كه گويا متكلف درصدد پاسخ برآمده و در پى آن است كه به نحوى نقص به ساحت اسحاق را برطرف سازد.

فصل پنجم: در بيان نبوت حضرت يعقوب و آنچه در شأن وى گفته شده است

همان آياتى كه درباره نبوت پدرش در فصل پيش گذشت، به نبوت ايشان نيز تصريح دارد. در سفر پيدايش باب 35 بند 1 آمده: «خداوند به يعقوب گفت» و در بند 9 آمده: «خداوند براى يعقوب آشكار شد» و در بند 10: «خداوند او را اسرائيل ناميد» اما در پيدايش باب 27 حكايتى را در باب خيانت يعقوب به برادر بزرگ ترش عيسو ذكر مى كند كه نه شايسته اسحاق پيامبر است و نه درخور يعقوب نبى.

فصل ششم: در بيان نبوت حضرت يوسف و آنچه درباره وى آمده است

در قرآن، سوره انعام آيات 84 ـ 86 بر نبوت ايشان دلالت دارد. متكلف با استناد به آيه 23 سوره يوسف، كه حال وى را با زليخا، همسر عزيز مصر، بيان فرموده، گفته است كه قرآن به يوسف نسبت داده كه وى آهنگ آميزش با زليخا كرد و زليخا هم آهنگ آميزش با وى نمود; در حالى كه يوسف منزه از آن است. نويسنده در پاسخ مى گويد: اولا از كجا معلوم كه مقصود، آهنگ «آميزش» با زليخا بوده بلكه شايد منظور آهنگ دفاع از پاكدامنى خود با زدن زليخا و امثال آن باشد. ثانياً جمله «آهنگ وى كرد» به صورت مشروط است; يعنى با غفلت از برهان روشن پروردگار و نبودن عصمت، يوسف چنين آهنگى مى كرد. خصوصاً در تتمه آيه و جمله اى كه خداوند قبل از آيه مذكور از يوسف حكايت كرده است، او را كاملا تبرئه مى كند و از سوى ديگر آيه 33 و 51 به صراحت بيان مى دارد كه دامن يوسف در اين داستان پاك است.

فصل هفتم: در بيان نبوت حضرت موسى و آنچه درباره ايشان گفته شده است

درباره نبوت ايشان چه در قرآن و چه در عهدين آيات فراوانى هست. اما در شأن ايشان به آيات 14 و 15 سوره قصص و سوره شعراء آيه 20 استناد شده كه وى عمداً مردى قبطى را گشت; در حالى كه قتل او بر موسى مباح نبود. همچنين متكلف جريان حضرت موسى و حضرت خضر در قرآن را افسانه اى تلقى كرده يا آن را از خرافات يهوديان دانسته، به دليل آن كه اين حكايت در تورات با توجه به اين كه قديمى ترين كتاب هاى دنياست، وجود ندارد! متكلف سخن موسى به ساحران را، كه در سوره شعراء آيه 43 و اعراف 115ـ 116 نقل شده، اجازه اعمال سحر يا وادار كردن و برانگيختن آنان به سحر دانسته كه چنين كارى نامشروع و حرام است. نويسنده در پاسخ آن مى گويد: اولا حقيقت گفتار آن است كه آنان موسى را مخير كرده بودند كه عصايش را قبل از سحر ساحران يا پس از آنها بيندازد كه موسى مطابق مصلحت، شق دوم را انتخاب كرد (به سوره اعراف رجوع شود). ثانياً نظير اين گفتار در كتاب اول پادشاهان باب 18 بند 23ـ30 از ايلياى پيامبر نقل شده كه به پيامبران بعل گفت: شما براى خداى خود بعل، قربانى سوختنى ذبح كنيد و در مذبح قرار دهيد و نام خدايانتان را بخوانيد تا آتش قربانى شما را بسوزاند و من گاو ديگر را حاضر ساخته، آتش مى زنم و اسم يهوه را مى خوانم. هر خدايى كه به آتش جواب داد، او خدا باشد. پيامبران بعل پذيرفتند و آنها ابتدا چنين كردند.

فصل هشتم: در بيان نبوت هارون و آنچه درباره وى گفته شده است

درباره نبوت ايشان در سوره هاى مريم آيه 54 و مؤمنون آيه 45 بدان اشاره شده است. در عهدين كتاب خروج، باب 7 بند اول آمده است: «و خداوند به موسى گفت: ببين تو را بر فرعون خدا ساخته ام و برادرت، هارون، نبى تو خواهد بود...». اما در شأن هارون و موسى در سفر اعداد، باب 20 بند 12 آمده است: «موسى و هارون به خدا ايمان نياوردند.»در سفر خروج، باب32 بند اول پس از طولانى شدن بازگشت موسى از كوه طور به داستان ساختن خدا و پرستش او توسط هارون اشاره مى كند. در حالى كه در سوره طه آيات 88 ـ91 خداوند متعال هارون را از اين نسبت ها و تهمت ها مبرا ساخته است.

فصل نهم: در بيان نبوت حضرت ايوب و آنچه درباره وى ذكر شده است

در قرآن درباره نبوت ايشان در سوره نساء آيات 163ـ 165 اشاره شده و در شأن او سوره ص آيه 44 فرموده است: «انا وجدناه صابراً نعم العبد انه اوّاب». به نبوت ايشان در عهدين كتاب ايوب، باب 38 بند اول و باب 40 بند اول و باب 42 بند 7 اشاره شده است. در باب شأن ايشان، در عهدين مقاماتى براى او ذكر شده است; اما امورى نيز به وى نسبت داده شده كه درخور شأن ايوب نيست. به عنوان نمونه، به همان كتاب ايوب، باب 9 بند 21ـ24 و 28ـ 35 و باب 10 بند 1ـ 8 مى توان اشاره نمود.

فصل دهم: در بيان نبوت و شأن حضرت داود و نسبت هايى كه به ايشان داده شده است

در قرآن سوره هاى بنى اسرائيل آيه 55، نساء آيه 163، انعام آيات 84 ـ90 به نبوت او اشاره دارد و در عهدين كتاب سموئيل دوم باب 23 بند 1ـ3 و كتاب اعمال رسولان، باب دوم بند 30 از قول پطرس تصريح كرده كه داود پيامبر بوده است.

در شأن و مرتبت وى، آيات 21ـ24 سوره ص، درباره داورى و قضاوت ميان دو برادر است. البته متكلف معتقد است اين جريان از تورات، كتاب سموئيل دوم، باب 11 بند 2ـ27، كه همان داستان داود و همسر اوريا است، گرفته شده است; در حالى كه در همين سوره آيات 25 و 26 داود را بنده مقرب و نيكو منزلت خدا و جانشين او در روى زمين دانسته است.

فصل يازدهم، در بيان نبوت حضرت سليمان و آنچه درباره وى آمده است

نبوت وى در قرآن در سوره انعام، آيه 84 و 89 و نساء آيه 163ـ 165 بيان شده است. در عهدين، كتاب اول پادشاهان، باب 3 بند 5 و كتاب دوم تواريخ ايام، باب اول بند 7 و غير آن به او اشاره شده است.

آيات 30ـ33 و 34ـ 35 سوره ص درباره مرتبه و شأن او نازل شده كه متكلف بر آنها ايرادهايى گرفته و مرحوم بلاغى بدان پاسخ داده است. البته در كتاب اول پادشاهان، باب 11 بند 3، گناهانى چون ازدواج با هفتصد زن و نگاه داشتن سيصد كنيز به وى نسبت داده است.^[7] نيز ازدواج با زنان بت پرست نسبت داده شده است. با توجه به اين كه در كتاب خروج، باب 34 بند 16 و كتاب تثنيه باب 7، بند 3 و 4 چنين ازدواجى حرام دانسته شده، مطابق همان كتاب خروج، باب 20، بند 14 و كتاب تثنيه، باب 5 بند 18 از اقسام زنا و حرام خواهد بود.

فصل دوازدهم، در باب نبوت اليسع و مطالبى كه درباره وى گفته شده است

سوره ص، آيه 48 در قرآن و كتاب دوم پادشاهان، باب 9، بند اول در عهدين به نبوت ايشان تصريح شده است. در كتاب پادشاهان، باب 8 بند 7ـ10 و نيز باب 6 بند 19 به ايشان نسبت دروغ داده است. حتى گفته شده كه او سه مرتبه دروغ گفت.

فصل سيزدهم، در بيان نبوت ارميا و آنچه درباره وى ذكر شده است

نبوت وى در كتاب دوم تواريخ ايام، باب 36 بند 12 بيان شده و در كتاب ارميا، باب 4 بند 10 به ارميا نسبت داده كه ايشان خدا را فريبكار دانسته است.

فصل چهاردهم، در بيان نبوت حزقيال و مطالبى كه درباره وى گفته شده است

اهل كتاب نبوت وى را بديهى مى دانند و كتاب حزقيال، كه اواخرش بر تبليغ تورات و احكام آن مشتمل است، نزد آنان به جز سامريان از كتاب هاى الهامى يعنى از منبع وحى و كلام خدا است.

فصل پانزدهم، در بيان رسالت مسيح و مطالبى كه درباره ايشان گفته شده است

در قرآن آيه 171 سوره نساء و 75 سوره مائده در اثبات رسالت ايشان دلالت دارد.

نويسنده معتقد است كه ادعاهاى مطرح شده در مورد اشاره عهد قديم به وى و رسالتش پاره اى از آنها وجود ندارد و مواردى نيز قابل انطباق بر عيسى نيست و برخى صريحاً به سليمان بن داود مربوط است و بعضى نيز رمزهايى است كه قابل انطباق بر وى و ديگران است; حتى انطباقش بر ديگران شايد اولى باشد.